Жобаның ЖТН: AP08855888 

Басымдық: Жаратылыстану ғылымдары саласындағы ғылыми зерттеулер

Кіші басымдық: Қоршаған ортаны қорғау саласындағы іргелі зерттеулер

Іске асыру кезеңі: 2020-2022 жж. (27 ай) 

Тапсырыс беруші: «ҚР БҒМ Ғылым комитеті» ММ

Ғылыми жетекшісі: география ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор Актымбаева А.С.

• Жобаның өзектілігі мен идеясы:

Әлемдік экономиканың тұрақсыздығы, экологиялық тәуекелдердің өсуі жағдайларында қоршаған ортаға экологиялық жүктемені төмендету тетіктерін, орны толмас табиғи ресурстарды жұмсаудың баламалы, «аяушылық» әдістерін іздестіру және іске асыру, яғни «жасыл» технологияларды пайдалану бойынша қосымша күш-жігер қажет. Бұл тәсілді балама ретінде туризмді қарастыратын көптеген дамыған елдер жүзеге асырады. Сонымен бірге, табиғи ортаны сақтау мен қалпына келтірудің тиімді шараларының бірі – экотуризмді жандандыру және экологиялық ағартуды күшейту.

Қазақстанда ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың әртүрлі түрлері бар: қорықтардан бастап қорықшаларға дейін, табиғи ескерткіштер және т.б. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жүйесі тұтастай алғанда үлкен, күрделі және нәзік құрылым болып табылады. ЕҚТА-ның барлық түрлерінің ішінде ұлттық парктер рекреациялық және шаруашылық қызметтің басқа да түрлерін жүзеге асыру үшін ең қолжетімді, яғни табиғат адам іс-әрекетіне барынша бейім орын болып табылады. Ұлттық парктер – бұл табиғи, экологиялық, тарихи және эстетикалық құндылығы бар табиғи кешендер мен объектілерді қамтитын және экологиялық, білім беру, ғылыми және мәдени мақсаттарда және реттелетін туризм үшін пайдалануға арналған табиғатты қорғау, экологиялық, білім беру және ғылыми-зерттеу мекемелері.

Осылайша, жобаның негізгі идеясы қорғалатын табиғи аумақтардың геожүйелеріне барынша рұқсат етілген рекреациялық жүктемелердің нормаларын ескере отырып, экотуристік қызметті ұтымды жоспарлау, туристер ағынын реттеу, бағыттардың инфрақұрылымы мен логистикасын оңтайландыру, сондай-ақ цифрлық технологиялар негізінде халықты экологиялық ағарту мәселелерінде инновациялық тәсілдерді іске асыру арқылы ұлттық табиғи парктердің тұрақты дамуын қамтамасыз ету.

• Жобаның мақсаты:

Қазақстанның мемлекеттік ұлттық табиғи парктерінде (Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарының ұлттық парктері мысалында) рекреациялық қызметтің мультипликативтік әсерін ескере отырып және ГАЖ-технологияларды қолдана отырып, туристік-рекреациялық сыйымдылықты және геожүйелерге түсетін экологиялық жүктемені ғылыми негізделген бағалау негізінде экологиялық туризмнің тұрақты дамуын және аумақтық ұйымдастырылуын қамтамасыз ету.

• Күтілетін және қол жеткізілген нәтижелер:

 – 2020 жылға:

экотуризмді тұрақты дамыту индикаторларының ғылыми аппаратына жүйелі талдау жүргізу; туризмді тұрақты дамыту индикаторларын анықтау және қоршаған орта объектілерінің мониторингі мақсатында Қазақстан ұлттық парктерінің қазіргі жай-күйіне талдау жасау; индикаторларды, яғни ұлттық парктің геожүйелерін басқару және мониторингілеу құралдарын әзірлеу; кластерлік тәсілді ескере отырып, Қазақстанның экологиялық туризмін дамыту үшін туристік-рекреациялық ресурстардың тізілімін жасау; Қазақстанның ұлттық парктерінің орнықты дамуының оңтайлы индикаторларын таңдау мақсатында әдеби шолу негізінде әлемнің ұлттық парктерінің орнықты дамуын бағалаудың қолданыстағы әдістері мен практикаларын талдау; ұлттық парктер аумақтарының орнықты дамуын бағалау әдістемесін таңдау, отандық және шетелдік оң практикаларды ескере отырып, туристік-рекреациялық ресурстарды жоспарлау және басқару жүйесін таңдау.

– 2021 жылға:

Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарындағы ұлттық парктер аумағының тұрақты дамуына кедергі келтіретін факторларды анықтау мақсатында стейкхолдерлерге терең сұхбат және/немесе сауалнама жүргізу; Алматы облысы мен ШҚО ұлттық парктерінің экологиялық туристік өнімдері үшін әлеуетті, шектейтін факторлар мен қауіптерді айқындау; Қазақстанның ұлттық парктерінде заманауи экотуризм түрлерін дамыту және аумақтық ұйымдастыру мүмкіндігін зерделеу (Алматы және Шығыс Қазақстан облыстары мысалында); Қазақстанның ұлттық парктері аумағының туристік-рекреациялық және экологиялық сыйымдылығына бағалау жүргізу (Алматы және Шығыс Қазақстан облыстары мысалында); ұлттық парктердегі экожүйелердің әртүрлі типтеріне барынша жол берілетін рекреациялық жүктемелерді айқындау; қаралатын аумақтардың экологиялық шиеленіскен учаскелерін анықтау, экомаршруттарды стандарттау жөнінде ұсынымдар әзірлеу; ШҚО және Алматы облысының ұлттық парктерінің шиеленіс картасын жасау; антропогендік жүктемені бөлуді графикалық түрде көрсету үшін ГАЖ-технологиялар негізінде интерактивті картографиялық материалдар әзірлеу және экологиялық, туристік-рекреациялық сыйымдылықты бағалау нәтижелері негізінде шиеленіскен экологиялық ахуал учаскелерін анықтау; экотуризмді тұрақты дамыту мақсатында ШҚО және Алматы облысының ұлттық парктері аумақтарының рекреациялық жүктемесінің барынша жол берілетін нормаларын айқындау және бағалау жүргізу; Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарының ұлттық парктері деңгейінде туристік кешеннің құрылымдық компоненттерін когнитивті модельдеуді жүргізу; ШҚО және Алматы облысының ұлттық парктері деңгейінде туристік кешеннің моделін құру.

- 2022 жылға:

ҚР Ұлттық парктерінде экотуризмнің түрлерін дамыту және аумақтық ұйымдастыру тұжырымдамасын әзірлеу (Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарының ұлттық парктері мысалында); ұлттық парктер қызметкерлерінің қызметтер көрсетуін кеңейту мақсатында қызметтің ілеспе түрлерінен түсетін экономикалық табысты есепке алу үшін рекреациялық қызметтің мультипликативтік әсеріне бағалау жүргізу; парктің ресурстарын ұтымды басқару мақсатында кейіннен болжам жасай отырып деректер жинау тетігін және қаржылық шығындарды азайту тәсілдерін әзірлеу, ұлттық парктің тұрақты мәнмәтіндегі іс-қимыл схемасы /action plan/ даму жоспары; қор, картографиялық және статистикалық деректердің сарапшылық модельдері негізінде аумақтың экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін, ұтымды экологиялық ойлай алатын ұрпақты дайындау мақсатында ұлттық парктерді және экологиялық ағартуды танымал ету үшін «Қазақстанның ұлттық парктері» мобильдік қосымшасын әзірлеу; қазіргі кезеңдегі табиғи ортаның жалпы жай-күйіне антропогендік жүктеменің әсер ету деңгейі бойынша Алматы облысы мен ШҚО ұлттық парктерінің аумағын аудандастыру үшін, сондай-ақ кейіннен экошараларды енгізу үшін туристік-рекреациялық қызметтен ұлттық парктердің неғұрлым осал ареалдарын көрсететін кешенді нысаналы функция моделін құру; табиғатты ұтымды пайдалану, экологиялық білім беруді, экомәдениетті кеңейту және ұлттық парктер аумақтарын орнықты дамыту мақсатында Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарының ұлттық парктері аумағында «жасыл» технологияларды (суды пайдаланудың тұйық жүйесі, энергияның баламалы көздері, экологиялық туризмді дамыту, тұрмыстық қалдықтарды қайта өңдеу және т.б.) пайдалануды ескере отырып, Қазақстанның ұлттық парктерінде экологиялық туризмді дамытуда жергілікті халықтың (жергілікті қоғамдастықтардың) рөлін жандандыру және күшейту жөнінде ұсынымдар әзірлеу; Алматы облысы мен ШҚО ұлттық парктеріндегі рекреациялық жүктеме нормаларын бағалау және айқындау нәтижелері бойынша әдістемелік ұсынымдар; Қазақстанның ұлттық парктеріндегі келушілер ағынын реттеу бойынша ұсынымдар, яғни ұлттық парктердің шетелдік тәжірибесі негізінде келушілер санын бақылаудың автоматты жүйелерін енгізу.

• Әлеуетті пайдаланушыларға арналған ақпарат:

Алынған нәтижелердің нысаналы тұтынушылары, оның ішінде субъектілік құрамы бойынша: ҚР ұлттық парктері; ҚР Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті; ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің Туризм индустриясы комитеті; «Kazakh Tourism» ҰК» АҚ; Қазақстандық Туристік Қауымдастығы; Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарының туризм басқармалары; туристер, жергілікті тұрғындар, жергілікті қоғамдастықтар, ҮЕҰ, туристік сала (турфирмалар, туроператорлар), ауыл кәсіпкерлері және т.б.

Алынған ғылыми нәтижелердің қолданылуы және / немесе коммерцияландырылуы: зерттеу нәтижелері Қазақстанның басқа ұлттық парктеріне де қолданылу мүмкіндігі бар. Ғылыми нәтижелер коммерцияландыруға болады (мысалы: жергілікті қоғамдастықтар үшін тиімді іс-қимылдар және ЕҚТА-да туризмді дамыту сценарийін әзірлеу; ЕҚТА-да және өңірлерде туристік өнімдерді тиімді өндіру үшін бағалау / шаруашылық-жоспарлау материалдары; туристік ағындардың дамуын және туристік өнімдер өндірісін басқарудың технологиялық негіздері, геоақпараттық карталар, теңдестірілген іс-қимылдар кешені, ЕҚТА-да туризмді және байланысты салаларды дамыту үшін шешімдерді қолдау модельдері; ҚР ұлттық парктерінде туристік-рекреациялық қызметті тұрақты дамыту; туристік маршруттарға антропогендік жүктемені бағалау әдістемелерін енгізу және тарату және ұлттық парктер қызметкерлерін оқыту).

Күтілетін әлеуметтік, экономикалық, экологиялық нәтижелер: ғылыми ұйымдастыру жағдайында экологиялық туризм табиғатты және дәстүрлі мәдениеттерді қорғауға ықпал ете отырып, қазіргі әлеуметтік-экологиялық дағдарысты шешуде маңызды рөл атқара алады. Саяхаттың бұл түріне сұраныстың артуы жаңа ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды, ең алдымен ұлттық табиғи парктерді құруды ынталандырады. Серпінді дамып келе жатқан ел ретінде Қазақстан үшін экологиялық туризм мемлекеттік бюджетті толықтырудың әлеуетті көзі ретінде де маңызды.

• Зерттеу тобының мүшелері:

2020-2021 жылдардағы жарияланымдар:

1. Iskakova, K., Bayandinova, S., Aliyeva, Z., Aktymbayeva, A., & Baiburiyev, R. (2021). Ecological Tourism in the Republic of Kazakhstan. Springer Nature. https://doi.org/10.1007/978-3-030-77462-2
2. Сапиева А.Ж., Нұрұлы Е., Асипова Ж.М. Қазақстанда экотуризмді дамытудың мультипликативті əсерін бағалау («Бұйратау» ұлттық паркінің мысалында) // Central Asian Economic Review. – 2020. – № 6(135). – С. 116-126. https://caer.narxoz.kz/jour/article/view/282

2020-2021 жж. алынған қорғау құжаттары:

1. Авторлық құқықпен қорғалатын объектілерге құқықтардың мемлекеттік тізілімге мәліметтерді енгізу туралы куәлік (авторлық құқық объектісі: география, топография және басқа ғылымдарға қатысты карталар). № 13053 от 5 ноября 2020 г. «Карта Тургенского филиала Иле-Алатауского ГНПП» / Сақыпбек М.А., Актымбаева А.С., Нұрұлы Е., Асипова Ж.М., Сапиева А.Ж. Свидетельство.pdf
2. Авторлық құқықпен қорғалатын объектілерге құқықтардың мемлекеттік тізілімге мәліметтерді енгізу туралы куәлік (авторлық құқық объектісі: ғылыми туынды). № 18631 от 11 июня 2021 г. «Экологический туризм как фактор устойчивого развития национальных парков Казахстана (на примере Алматинской и Восточно-Казахстанской областей)» / Актымбаева А.С., Нұрұлы Е., Сақыпбек М.А., Асипова Ж.М., Сапиева А.Ж., Қалиева А.Б. Свидетельство.pdf

ХҒПК-дағы 2020-2021 жж. баяндамалар:

1. Қалиева А.Б., Актымбаева А.С., Сапиева А.Ж., Нұрұлы Е. Тарбағатай ұлттық паркінде экотуризмді дамыту мүмкіндіктері // Международная научно-практическая конференция X Жандаевские чтения «Географическая наука Казахстана в современном мире». – Алматы, Казахстан, 11-12 декабря 2020 г. – Алматы, 2020. – С. 38-39. Жандаевские чтения Тарбагатай.pdf
2. Қалиева А.Б. Тарбағатай ұлттық паркінде экотуризмді дамыту мүмкіндіктері // Материалы международной научной конференции студентов и молодых учёных «Фараби әлемі». Алматы, Казахстан, 6-8 апреля 2021 года. – Алматы: Қазақ университеті, 2021. – С. 146. Сборник Фараби әлемі.pdf
3. Артемьев А.М. и др. К вопросу о регулировании туристско-рекреационной нагрузки в национальном парке «Көлсай көлдері» // IX Международная конференция по образованию и исследованиям в сфере туризма и гостеприимства. – 18-19 ноября 2021 года.
4. Aktymbayeva A., Kozak Metin Akoĝlan, Razdobudko О. Impact of carrying capacity on national park management system: the case of Altyn-Emel State National Park // IX International Conference on Education and Research in Tourism and Hospitality. – 18-19 November, 2021.
5. Актымбаева А.С. «Катонқарағай» МҰТП туристік бағыттарындағы туристік-рекреациялық жүктемелерді бағалау // Қазақстан Тәуелсіздігінің 30 жылдығына арналған «Тәуелсіздікке 30 жыл: білім, жер және қоршаған орта туралы ғылым саласындағы өзекті мәселелер» тақырыбындағы дөңгелек үстел. – 23 қараша, 2021 ж.